Όταν ο αείμνηστος Νικόλαος Πολίτης (1852-1921) άρχισε να συλλέγει λαϊκές παραδόσεις, με την άκαμπτη επιστημονική σχολαστικότητα που χαρακτήριζε τους διανοούμενους εκείνης της εποχής, δεν πιστεύω να φανταζόταν ότι θα έβρισκε τόσους κατοπινούς μιμητές του έργου του. Δάσκαλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, μονόχνωτοι συνταξιούχοι, συμβολαιογράφοι, και κάθε είδους εγγράμματοι, που η μοίρα τους η κακιά τους έριξε στη σεπτή, ηθική και λεβεντομάνα επαρχία, θεώρησαν καθήκον τους να διασώσουν αυτό που οι ίδιοι και οι όμοιοί τους συνήθιζαν να θεωρούν σαν «λαϊκή πνευματική κληρονομιά» του τόπου.
Πλήθος οι λαογράφοι λοιπόν και ίσως μόνον οι ποιητές τους ξεπερνούν σε αριθμό (και σε χαρτί που πάει τζάμπα).
Oύλοι αυτοί λοιπόν έχουν μαζέψει έναν σεβαστό όγκο ιστοριών, τις οποίες αποδίδουν, λίγο-πολύ με τον ίδιο αποστειρωμένο τρόπο, εξωραΐζοντας τες κι αφαιρώντας οτιδήποτε θα μπορούσε να σκανδαλίσει τον ευαίσθητο στα θέματα ηθικής αναγνώστη.
Όποιος έχει βρεθεί σε καφενείο χωριού κι έχει ακούσει τους «παλιούς» να διηγούνται συμβάντα του παρελθόντος καταλαβαίνει πολύ καλά για τι πράγμα μιλάω. Για τον μπαρμπα-Μήτρο δεν υπάρχουν ντιλετάντικοι φραγμοί στη διήγηση, ούτε τα δήθεν και τα τάχαμου των περί δια γραμμάτου. Αυτός θα πει τα πράγματα όπως γίνηκαν ή όπως νομίζει ότι γίνηκαν. Επίσης, αυτό που διηγείται, για εκείνον, είναι κάτι που συνέβη στ’ αλήθεια. Πολύ παλιά, εντάξει, αλλά συνέβη. Δεν ξέρει από λαογραφίες και διαχωρισμούς ανάμεσα σε πραγματικότητα και θρύλο.
Η Μέλπω της Καραγιώργαινας γκαστρώθηκε από τα καρκατζάλια, που την έμπλαξαν στον μύλο! Πάει και τελείωσε! Είναι γεγονός καταγεγραμμένο στη συλλογική μνήμη της κοινότητας. Δεν πρόκειται ούτε για παραμύθι, ούτε για θρύλο. Πάνε ρώτα όποιον θες.
Oύλες οι ιστορίες που προέρχονται από τον λαό είναι έτσι. Αν κακοποιούνται αδίστακτα από τους ηθικολόγους λαογράφους αυτό είναι ένα πρόβλημα, που εμάς όμως μας αφήνει παγερά αδιάφορους.
Διαλέξαμε μερικές από τις διηγήσεις που καταχωρούνται σαν «παραδόσεις» και τις διερευνήσαμε εξονυχιστικώς, με την ευσυνειδησία και την επιστημοσύνη που μας διακρίνουν. Ανακαλύψαμε δε, άνευ εκπλήξεως, πως πρόκειται για καταγραφές αληθινών συμβάντων, όχι για παραμύθια.
Θεωρήσαμε φυσικά χρέος μας να τα αποδώσουμε στο νοήμον κοινό όπως τους αρμόζει, με κάθε λεπτομέρεια και ρεαλισμό –ακόμα κι αν κάποια από τα συμβάντα αυτά μας βάζουν σε σκέψεις.
Αυτό όμως δεν είναι της παρούσης.
